گذشته هر تمدن را میتوان از لابلای متون و سطور بر جای مانده از اسلاف بازیافت. شناسنامه هر تمدن بزرگانی هستند که برای باروری فرهنگ،تاریخ و ادب آن همت وافر داشته اند،در واقع رشد و تعالی تمدنهای انسانی در گرو حضور ادیبان و بزرگانی ست که بار شناساندن فرهنگ جغرافیای خود را بر دوش د ارند. جغرافیای جم از دیر باز مهد پرورش نیک مردانی بوده است که هر کدام سهمی شگرف در رشد فرهنگ و ادب این دیار داشته اند.بزرگانی که هر کدام در حوزه فعالیت خود به واقع شایسته عنوان استادی هستند. علما و شعرایی چون فاضل جمی،محمد علی خان پریشان جمی ، ملا محمد تقی جمی ، زکی جمی، یغمای جمی ، علی رفیعی ، حسین یوسفی،عبدالحسین علی بابایی،نوروز فتحی،حاج شیخ اسداله قائد یوسفی،حاج شیخ محمد شفیع محسنی جمی،زائر ابوالحسن جمی،حاج شیخ محمد تقی معروف به حاج آقا،حاج حسین خان جمی،شیخ حسن صافی،علی اکبرخان جمی،حاج شیخ محمد تقی راستین و….
محمد علی خان پریشان
در حدود سالهای 1230 تا 1240 ه.ق در ولایت جم و در خانه ملا علی میرزا فرزندی قدم به عرصه گیتی گذاشت که نامش را محمد علی نهادند. ایشان در سال 1268 ه.ق و پس از کشته شدن برادر خود به کدخدایی جم منصوب میشود ؛ایشان پس از رسیدن به کدخدایی به رتق و فتق امور منطقه جم میپردازد. از خدماتی که ایشان برای این سامان داشته اند میتوان به احیا فاریاب ها و همچنین قنوات موجود در سطح منطقه اشاره کرد.ایشان همچنان فعالیتهای خیریه ای هم داشته اند که از آن جمله میتوان به ساخت حمام عمومی که ساختمان آن هنوز درجم پابرجاست و همچنین مهمان خانه اشاره کرد ؛در مورد ساخت حمام نقل شده است که ساختمان آن در سال 1292ه.ق به اتمام رسیده است .از دیگر خدمات محمد علی خان برای این سامان راه اندازی مراسم تعزیه سید و سالار شهیدان در حدود 150 سال قبل در شهر جم می باشد همچنین آن بزرگوار خانه شخصی خود را نیز وقف اقامه عزای سالار شهیدان نمودند. ایشان در دهه دوم شعبان المعظم سال1299 ه.ق در شیراز رخ در نقاب خاک کشیدند ؛ پیکر ایشان در قبرستان وادی السلام نجف به خاک سپرده شده است همچنین آن بزرگوار خانه شخصی خود را نیز وقف اقامه عزای سالار شهیدان نمودند.ایشان در دهه دوم شعبان المعظم سال1299 ه.ق در شیراز رخ در نقاب خاک کشیدند ؛ پیکر ایشان در قبرستان وادی السلام نجف به خاک سپرده شده است .
فاضل جمی
میرزا محمد حسین ملقب به فاضل جمی در سوم ربیع الاول سال 1256 ه.ق مصادف با 1215 ه.ش در زمان سلطنت محمد شاه قاجار در ولایت جم به دنیا آمد.درباره نسب ایشان آنچه از متون میتوان به دست آورد اینست که ایشان ازخاندان زند می باشند. ایشان در ولایت جم به مکتب خانه میرود و به فراگیری قرآن و کتابهای تعلیمی آن زمان همچون بوستان سعدی ،نصاب الصبیان ابو نصر فرهی و.. میپردازد. در دوران تحصیل در مکتب خانه مورد توجه محمد علی خان قرار میگیرد؛ خان به وی پیشنهاد عزیمت به شیراز برای تحصیل علوم دینی را ارایه میدهد که مورد موافقت محمد حسین نوجوان قرار میگیرد.وی پس از سالها و بعد از کسب فیض از محضر علمای دوران خود به دعوت محمد علی خان به جم بازمیگردد و مورد تفقد خان و مردم دیار خود قرار میگیرد.کتاب های جام جم ،حزن التواریخ ،منشات و تحفه الخوانین حاصل سالهای حضور ایشان در دیار جم می باشد .و بالاخره در ماه شوال 1319ه.ق مصادف با 1278 ه.ش و در سن 63 سالگی دیده از جهان فانی فرو بست.
عبداله کامران
مرحوم عبداله کامران جمی در حدود یکصد و پانزده سال قبل و در عهد پادشاهی مظفر الدین شاه قاجار در جم به دنیاآمدند.در سال 1314 با جدیت و همت مرحوم کامران اولین مدرسه به سبک جدید در منطقه جم افتتاح شد.این مدرسه شش کلاسه که ساختمان آن نیز به همت مرحوم کامران و در زمین اهدایی ایشان بنا گردید.از دیگر خدمات مرحوم کامران تلاش ایشان در جهت استقرار ادارات پست و بهداری با همراهی مرحوم حاج علیصداقت در منطقه جم می باشد.از دیگر فعالیت های مرحوم کامران انتصاب ایشان به سمت بخشداری کنگان در حدود سال 1314 میباشد.بالاخره ستاره عمر این نیک مرد جمی که به حق ایشان را باید امیر کبیر جم نامید، در سال 1322 ه.ش رو به افول نهاد .
حجه الاسلام ملا حسین شهابی
حجه الاسلام ملا حسین شهابی متخلص به شهابی در چهاردهم رجب المرجب 1309ه.ق مصادف با 1268 ه.ش در روستای دژگاه به دنبا آمد. در دوران کودکی وی به همراه خانواده به جم نقل مکان کردند،وی در این شهر به یادگیری شرعیات و علوم مختلف نزد چندی از ملاهای این شهر پرداخت.ایشان در سال 1351 ه.ق مصادف با 1310 ه.ش بنا به دعوت شخصی به نام کربلایی احمد به روستای دره بان نقل مکان کردند،ایشان در آن سامان به قضاوت بین مردم و رفع مشکلات آنها پرداختند. مرحوم صافی همچنین شاعری توانا بود و سروده هایی در قالب دو بیتی،غزل و رباعی از ایشان بر جای مانده است.ایشان در روز پنجشنبه هجدهم محرم الحرام سال 1361ه.ق مصادف با 1320 ه.ش در روستای دره بان دیده از جهان فرو بست و در قبرستان صفای آن روستا به خاک سپرده شد.
آیت اله محمد شفیع محسنی جمی
آیت اله محمد شفیع محسنی جمی به سال 1294 ه.ق مصادف با 1253 ه.ش در روستای بهرباغ جم دیده به جهان گشودند .ایشان تحصیلات مکتبی را در دیار خود آغاز کردند و برای ادامه تحصیل عازم نجف اشرف و کسب فیض از محضراساتید حوزه علمیه نجف پرداختند.ایشان در طول عمر پر برکت خود آثار خیر و ماندگار فراوانی از خود بر جای نهاده است که از آن جمله میتوان به احداث مسجد حاج شیخ در محله ولایت،احداث مقبره ی فاضل جمی،احداث مسجد امام حسن مجتبی(ع) در بهرباغ و…اشاره کرد.بالاخره این انسان وارسته در تاریخ هجدهم دی ماه سال 1364 در کویت چشم از جهان فرو بست و دوستدارانش پیکر ایشان را در قبرستان وادی السلام نجف به خاک سپردند.
آیت اله حاج شیخ اسداله مظفری
عالم کامل و مجتهد مسلم شادروان آیت اله حاج شیخ اسداله مظفری در سال 1335ه.ش در ولایت جم دیده به جهان گشودند.وی سالها از محضر اساتید مسلم دوران خود در عراق کسب فیض و دانش کردند و پس از قریب سه دهه تلاش و مجاهدت علمی مفتخر به اخذ تصدیق اجتهاد شده و پس از آن به زادگاه خود بازگشته و به نشر علوم دینی و احکام الهی همت گماردند. از جمله شاگردان این بزرگوار میتوان از آیت اله محسنی جمی نام برد که خود از منشا اثرات فراوانی بوده است.این عالم ربانی در سال 1337ه.ق و در سن 63سالگی در مشهد مقدس دار فانی را وداع گفتند.
حجه الاسلام و المسلمین شیخ محمد تقی راستین
شیخ محمد تقی راستین در سال 1311 در شهر جم دیده به جهان گشودند.از ابتدای کودکی شروع به آموختن قران نمودند.در سن25 سالگی و پس از ازدواج وارد حوزه علمیه قم شدند.ایشان در سال 1348 به جم به مراجعت کردند و تا پایان عمر خود لحظه ای از خدمت به مردم و رتق و فتق امورایشان غافل نشدند. بالاخره ایشان در4 مردادماه سال 1386 دیده از جهان فرو بستند.
حسین یوسفی
حسین یوسفی در سال 1290 ه.ش در جم به دنیا آمد. ایشان سواد خواندن و نوشتن را در مکتب خانه های جم فرا گرفتند.ایشان اولین فردی جمی هستند که به جمع آوری تاریخ شفاهی جم پرداختند.استاد یوسفی همچنین طبع شعری بسیار خوبی نیز داشتند و اشعاری از ایشان به جای مانده است.این بزرگ مرد جمی در تاریخ بیست و یکم مرداد ماه سال یکهزار و سیصد و شصت و هفت، دار فانی را وداع گفتند .